مصرف متفورمین برای بارداری مؤثر است؟
برخی از بیماری‌های مزمن مانند بیماری‌های قلبی، سرطان، دیابت و اختلالات عصبی با عنوان «بیماری‌های مربوط به تمدن» شناخته می‌شوند زیرا بدن انسان هنوز با سبک زندگی مدرن و محیط پیشرفته به طور کامل سازگار نشده است. یکی از این بیماری‌ها ناباروری نام دارد. دانشمندان شایع‌ترین علت ناباروری را التهاب بافت تخمدان و اختلال در تخمک‌گذاری به دلیل وجود سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS) می‌دانند. عوامل متابولیکی مختلفی زمینه‌ساز ایجاد این سندرم پیچیده هستند و منجر به ناباروری می‌شود. پاسخ ایمنی بدن به این عوامل به ویژه پاسخ التهابی همراه با اختلالات متابولیک، مقاومت به انسولین (IR)، هایپرآدرنالیسم، ترشح ناکافی پروژسترون و استرس اکسیداتیو است که نه تنها منجر به بیماری‌های قلبی عروقی، سرطان و اختلالات متابولیسم چربی می‌شود، بلکه زمینه‌ساز ناباروری نیز خواهد بود.
با کنترل این عوامل متابولیکی می‌توان ناباروری را درمان کرد. در این میان، طبق نظر محققین داروی متفورمین تأثیر بسزایی در افزایش باروری به ویژه در زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک دارد. در این مطلب به تأثیر متفورمین در درمان ناباروری می‌پردازیم.
ناباروری در زنان و مردان
تخمین زده می‌شود که ۱۵٪ از زوج‌های در سن باروری در جهان (حداقل ۴۸.۵ میلیون زوج) با مشکل باردار نشدن مواجه‌اند. این مشکل ۲۰ تا ۳۰ درصد از جمعیت زنان در سنین باروری را در جامعه‌ی مدرن تحت تأثیر قرار می‌دهد. در مقابل، تنها حدود ۷ درصد از کل مردان در سراسر جهان از ناباروری مردانه رنج می‌برند. تخمین زده می‌شود که ناباروری زنان تنها ۳۵ درصد از کل موارد ناباروری را تشکیل می‌دهد. ناباروری مردان نیز به عنوان علت اصلی ۵۰ درصد از مشکلات ناباروری شناسایی می‌شوند. دلیل ناباروری ۱۵ درصد باقی مانده نیز هنوز غیر قابل توضیح است.
ناباروری بیماری دستگاه تناسلی زن یا مرد به شمار می‌رود که با عدم موفقیت در بارداری پس از ۱۲ ماه یا بیشتر از مقاربت جنسی محافظت نشده و منظم مشخص می‌شود. همان‌طور که اشاره شد، ناباروری ممکن است به دلیل عوامل زنانه، مردانه یا غیر قابل توضیح رخ دهد. برخی از علل ناباروری قابل پیشگیری هستند. ناباروری را اغلب به‌وسیله‌ی لقاح آزمایشگاهی (IVF) و سایر انواع متدهای باروری و البته مصرف داروهایی مانند متفورمین درمان می‌کنند.
متفورمین (METFORMIN) چیست و چگونه عمل می‌کند؟
متفورمین اساساً یک داروی ضد دیابت است. این دارو عمدتاً برای درمان دیابت نوع ۲ یا دیابت شیرین استفاده می‌شود. متفورمین را معمولاً برای بیماران مبتلا به دیابت نوع ۳ تجویز می‌کنند که با وجود تغییر در فاکتورهای سبک زندگی مانند بهبود رژیم غذایی و افزایش فعالیت بدنی هیچ تغییر مثبتی مشاهده نکرده‌اند. متفورمین برای مدیریت هایپرگلیسمی یا سطح قند خون بالا در بیماران بزرگسال و همچنین کودکان ۱۰ ساله یا بیشتر مناسب است.
در حال حاضر، متفورمین تنها داروی ضد دیابتی است که طبق انجمن دیابت آمریکا (ADA) می‌تواند به افراد مبتلا به پیش‌دیابت توصیه شود.
متفورمین موارد مصرف دیگری نیز دارد. زنان چاق مبتلا به PCOS معمولاً هایپرانسولینمی دارند. یعنی سطح انسولین و آندروژن‌ها (هورمون‌های مردانه) در بدنشان افزایش می‌یابد. متفورمین به کاهش مقاومت به انسولین در بیماران PCOS کمک می‌کند.
متفورمین متعلق به دسته‌ای از داروهای بیگوانید است و با این روش‌ها در کاهش سطح گلوکز خون مؤثر خواهد بود:
- کاهش تولید گلوکز در کبد
- کاهش جذب گلوکز در روده
- افزایش حساسیت به انسولین (انسولین هورمونی است که توسط لوزالمعده تولید می‌شود و بدن از آن برای استفاده از گلوکز به عنوان منبع انرژی استفاده می‌کند)
فعالیت متفورمین در بدن منجر به کاهش سطح قند خون می‌شود. همچنین ممکن است اثرات محافظتی برای قلب داشته باشد که در درمان دیابت مفید است.
متفورمین در زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک، با کاهش سطح انسولین، نقش مهمی در مدیریت این بیماری ایفا می‌کند که منجر به کاهش سطح هورمون LH و آندروژن‌ها می‌شود. با عادی‌سازی سطح این هورمون‌ها، چرخه‌ی قاعدگی منظم می‌شود.
برای بیشتر زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک که سعی در باردار شدن دارند، اولین گزینه‌ی دارویی معمولاً CLOMID است اما برخی پزشکان METFORMIN را نیز تجویز می‌کنند. با‌این‌حال، متفورمین مسلماً اولین انتخاب در زنان مبتلا به اختلال تحمل گلوکز و مطمئناً در زنان مبتلا به دیابت نوع ۲ محسوب می‌شود. بنابراین مصرف متفورمین و درمان ناباروری امری امکان‌پذیر است.
متفورمین در زنان مبتلا به دیابت بارداری (دیابت ایجاد شده در دوران بارداری) به عنوان جایگزینی برای انسولین توصیه می‌شود زیرا افزایش قند خون در دوران بارداری می‌تواند با نقایص مادرزادی جنین همراه باشد. مصرف متفورمین در دوران بارداری می‌تواند سطح قند خون را در زنان مبتلا به دیابت بارداری کاهش دهد. همچنین این دارو می‌تواند برای کاهش وزن نیز مفید باشد. متفورمین برای تنبلی تخمدان و دیگر اختلالات تخمک‌گذاری نیز مفید است.
ارتباط بین مقاومت به انسولین و ناباروری
مقاومت به انسولین اغلب باعث می‌شود زنان تخمک‌گذاری نامنظم داشته باشند یا اصلاً تخمک‌گذاری نکنند که می‌تواند منجر به ناباروری شود. برخی از علائم رایج تخمک‌گذاری نامنظم نداشتن قاعدگی، پریود نشدن مکرر، یا نامنظم بودن فاصله زمانی بین پریودها هستند.
گاهی اوقات، درمان مقاومت به انسولین می‌تواند باعث بازگشت تخمک‌گذاری منظم شود. در موارد دیگر، ترکیبی از درمان مقاومت به انسولین و انجام درمان‌های باروری برای باردار شدن لازم است.
تأثیر متفورمین بر باروری
متفورمین اغلب برای بیماران دیابتی نوع ۲ و بیماران PCOS تجویز می‌شود تا به کنترل قند خون کمک کند. تأثیر متفورمین در درمان ناباروری از طریق مواردی است که در ادامه می‌خوانید.
نقش متفورمین در بهبود شاخص‌های متابولیک
متفورمین با افزایش حساسیت به انسولین در کبد و بافت‌های عضلانی، نقش کلیدی در بهبود شاخص‌های متابولیک ایفا می‌کند که منجر به کنترل بهتر گلوکز خون، کاهش گلوکونئوژنز کبدی (تولید گلوکز در کبد) و بهبود متابولیسم لیپیدها می‌شود که در نهایت به بهبود کلی در دیابت یا نوع متابولیک خاص کمک می‌کند.
نقش متفورمین در بهبود تخمک‌گذاری
یکی از موارد تأثیر متفورمین در درمان ناباروری از طریق بهبود تخمک‌گذاری رخ می‌دهد. زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک اغلب پریودهای نادر یا بدون قاعدگی دارند زیرا تخمک‌گذاری نمی‌کنند که می‌تواند منجر به ناباروری شود. همچنین ممکن است دچار مشکلاتی مانند چاقی و دیابت شوند. سطوح بالای انسولین، یعنی هورمونی که به بدن اجازه می‌دهد از قند برای انرژی استفاده کند، ممکن است یکی از دلایل PCOS باشد و سطح آن به طور کلی در زنان چاق بالاتر است.
متفورمین به بدن کمک می‌کند تا از انسولین به طور موثرتری استفاده کند و تخمک‌گذاری را در زنان مبتلا به PCOS بهبود بخشد. با‌این‌حال، متفورمین ممکن است عوارض جانبی مانند حالت تهوع، اسهال یا یبوست (عوارض جانبی گوارشی) ایجاد کند.
تأثیر غیرمستقیم بر تعادل هورمون‌های LH و FSH
متفورمین در درجه اول با بهبود حساسیت به انسولین، به ویژه در زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک بر تعادل هورمون لوتئینیزه کننده (LH) و هورمون محرک فولیکول (FSH) اثر غیرمستقیم دارد. متفورمین با کاهش سطح انسولین، به کاهش تولید آندروژن تخمدان کمک می‌کند. در نتیجه نسبت LH به FSH را که اغلب در شرایط هایپرانسولینمی مختل می‌شود، عادی می‌کند. این بازیابی تعادل هورمونی می‌تواند تخمک‌گذاری منظم و نتایج باروری را بهبود بخشد. علاوه‌براین، کاهش وزن مرتبط با استفاده از متفورمین می‌تواند حساسیت به انسولین را افزایش داده و به طور مثبت بر سطح گنادوتروپین تأثیر بگذارد و در نتیجه تنظیم بهتر هورمون‌های تولید مثلی را به همراه داشته باشد.
مصرف متفورمین برای باردار شدن به چه زنانی تجویز می‌شود؟
زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی‌کیستیک با مقاومت به انسولین
بسیاری از زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک مقاومت به انسولین و ناباروری را تجربه می‌کنند. مقاومت به انسولین می‌تواند منجر به افزایش سطح انسولین و اختلال در تعادل طبیعی هورمونی شود و بر تخمک‌گذاری تأثیر بگذارد. متفورمین به بهبود حساسیت به انسولین کمک می‌کند. بنابراین به طور غیرمستقیم تخمک‌گذاری را بازیابی کرده و ناباروری را درمان می‌کند.
بیماران با سابقه عدم پاسخ به داروهای تحریک تخم‌گذاری
در مواردی که داروهای سنتی تحریک تخمک‌گذاری (مانند کلومیفن سیترات) منجر به تخمک‌گذاری یا بارداری موفقیت آمیز نشده باشد، ممکن است متفورمین برای افزایش اثربخشی این درمان‌ها با رفع مقاومت به انسولین یا عدم تعادل هورمونی اضافه شود.
موارد ترکیبی با سایر روش‌های درمان ناباروری (مانند IUI یا IVF)
برای افزایش تأثیر متفورمین در درمان ناباروری می‌توان آن را در کنار سایر روش‌های درمان باروری، مانند لقاح داخل رحمی (IUI) یا لقاح آزمایشگاهی (IVF) به‌ویژه در زنان مبتلا به PCOS یا مقاومت به انسولین استفاده کرد. هدف از این کار، بهبود واکنش تخمدان و درمان کلی ناباروری با تثبیت سطوح هورمونی است.
عوارض جانبی و محدودیت‌های مصرف متفورمین
عوارض جانبی شایع
مصرف این دارو ممکن است منجر به این عوارض جانبی شود:
- اسهال
- حالت تهوع
- سردرد
- یبوست
- استفراغ کردن
- نفخ
- گاز معده
- خستگی ناگهانی
- سوزش سردل
- درد معده
- ناراحتی معده
- حس چشایی غیرمعمول یا طعم فلزی در دهان
- گلودرد یا سایر علائم سرماخوردگی
متفورمین در برخی موارد شدیدتر می‌تواند منجر به این عوارض جانبی شود:
- واکنش آلرژیک شدید: در برخی موارد، متفورمین می‌تواند واکنش‌های آلرژیک جدی ایجاد کند. اگر پس از شروع مصرف متفورمین متوجه هر یک از عوارضی مانند خس خس سینه یا مشکل در تنفس، تند شدن ضربان قلب، درد مفاصل، کهیر یا بثورات، تورم در صورت، لب‌ها، زبان یا گلو شدید، مصرف آن را متوقف کرده و بلافاصله با پزشک خود مشورت کنید.
- کمبود ویتامین B12: دانشمندان معتقدند که متفورمین می‌تواند جذب ویتامین B12 را در برخی افراد کاهش دهد که ممکن است منجر به کم‌خونی شود. پزشک ممکن است همراه با تجویز متفورمین مکمل ویتامینی مناسب آن را نیز توصیه کند.
- هیپوگلیسمی: هیپوگلیسمی یا قند خون پایین ممکن است زمانی رخ دهد که متفورمین همراه با انسولین یا سایر داروهای ضد دیابت استفاده شود. اگر این اتفاق بیفتد، پزشک شما باید دوز داروهای شما را تنظیم کند.
موارد منع مصرف
تأثیر متفورمین در درمان ناباروری برای برخی افراد نتیجه‌ی عکس داشته و مصرف آن مناسب نیست. قبل از مصرف متفورمین اگر یکی از این مشکلات یا شرایط را دارید، به پزشک خود اطلاع دهید:
- تا‌به‌حال به متفورمین یا سایر داروها واکنش آلرژیک داشته‌اید
- دیابت کنترل نشده دارید
- مشکلات کبدی یا کلیوی دارید
- عفونت شدید دارید
- برای نارسایی قلبی تحت درمان هستند یا اخیراً دچار حمله قلبی شده‌اید
- مشکلات شدید در گردش خون یا مشکلات تنفسی دارید
- الکل زیاد می‌نوشید
تداخلات دارویی
برخی داروها وجود دارند که می‌توانند بر نحوه‌ی عملکرد متفورمین تأثیر بگذارند. اگر هر یک از این داروها را مصرف می‌کنید، ممکن است نیاز باشد که سطح قند خون شما بیشتر بررسی شود و دوز مصرفی متفورمین تغییر کند:
- قرص‌های استروئیدی مانند پردنیزولون
- قرص‌هایی که باعث دفع بیشتر ادرار می‌شوند (ادرار آورها) مانند فوروزماید
- داروهایی برای درمان مشکلات قلبی و فشار خون بالا
- هورمون‌های مردانه و زنانه مانند تستوسترون، استروژن یا پروژسترون
- سایر داروهای ضددیابت
اگر به تازگی مصرف قرص‌های ضد بارداری را شروع کرده‌اید، ممکن است پزشک نیاز به تغییر کوچکی در دوز متفورمین شما داشته باشد زیرا قرص‌های ضد بارداری می‌توانند نحوه‌ی کنترل قند را در بدن تغییر دهند.
جایگزین‌های متفورمین در درمان ناباروری
برای درمان ناباروری، به ویژه برای زنانی که تخمک‌گذاری نامنظم یا بدون تخمک‌گذاری دارند، می‌توان به جای متفورمین از چندین جایگزین دیگر نیز به منظور تحریک تخم‌گذاری استفاده کرد:
- کلومیفن سیترات: این داروی خوراکی اغلب اولین درمان برای القای تخمک‌گذاری در زنان به کار می‌رود. این دارو با مسدود کردن گیرنده‌های استروژن در هیپوتالاموس عمل می‌کند و منجر به افزایش ترشح هورمون‌های LH و FSH از غده‌ی هیپوفیز می‌شود و تخمدان‌ها را برای تولید تخمک‌های بالغ تحریک می‌کند.
- لتروزول: لتروزول که در اصل به عنوان یک درمان سرطان سینه به کار می‌رود، برای تحریک تخمک‌گذاری استفاده می‌شود. این دارو سطح استروژن را کاهش می‌دهد و متعاقباً شبیه به کلومیفن باعث آزادسازی هورمون‌های FSH و LH می‌شود اما اغلب با عوارض جانبی کمتری نسبت به کلومیفن همراه است.
- گنادوتروپین‌ها: برای زنانی که به داروهای خوراکی پاسخ نمی‌دهند، ممکن است گنادوتروپین‌های تزریقی (که حاوی هورمون‌های FSH و LH هستند) برای تحریک مستقیم تخمدان‌ها تجویز شود. این روش درمانی اغلب در موارد ناباروری در سنین بالا، جراحی قبلی تخمدان یا عدم تعادل شدید هورمونی استفاده می‌شود.
نکات مهم قبل و حین مصرف متفورمین برای بارداری
آزمایش‌های ضروری
قبل از مصرف متفورمین معمولاً انجام این آزمایش‌ها ضروری است:
- آزمایش سطح انسولین
- آزمایش سطح گلوکز خون
- آمایش عملکرد کلیه
- آزمایش عملکرد کبد
اگرچه مورد آخر یعنی آزمایش عملکرد کبد کمتر رایج است، اما اگر سابقه‌ی بیماری کبدی وجود داشته باشد، ممکن است پزشک انجام این آزمایش را نیز توصیه کند.
مدت زمان مورد نیاز برای اثرگذاری متفورمین
معمولاً ۳ ساعت طول می‌کشد تا متفورمین بعد از مصرف اثر اولیه‌ی خود را بر بدن بگذارد و نیمه عمر آن (زمانی که طول می‌کشد تا مواد فعال متفورمین به نصف کاهش یابد) ۲۰ ساعت است. این دارو از طریق کلیه‌ها از بدن خارج می‌شود و عمدتاً در بدن بدون تغییر است زیرا مقدار بسیار کمی از دارو در کبد متابولیزه می‌شود. بنابراین، نظارت بر عملکرد کلیه یا دستگاه دفع ادرار هنگام مصرف متفورمین برای اطمینان از اینکه درمان هیچ آسیبی به بیمار وارد نکرده و مؤثر است، اهمیت زیادی دارد.
شروع اثر متفورمین بر ناباروری کندتر و تدریجی است. برای بهبود بالینی تخمک‌گذاری ممکن است تا ۶ ماه درمان با متفورمین مورد نیاز باشد.
مشاوره پزشکی متخصص
قبل از مصرف متفورمین برای بارداری، مشورت با پزشک متخصص در زمینه‌ی باروری ضروری است. پزشک متخصص بر اساس شرایط خاص هر فرد و بررسی سابقه‌ی پزشکی شخصی و خانوادگی، به ویژه مربوط به دیابت، سندرم متابولیک و اختلالات هورمونی، مشاوره‌ی شخصی ارائه می‌دهد. به این ترتیب از مزایای متفورمین در بهبود حساسیت به انسولین و تنظیم تخمک‌گذاری آگاه می‌شوید و از بروز عوارض جانبی احتمالی مانند ناراحتی‌های گوارشی نیز جلوگیری خواهید کرد.
سؤالات متداول
چه کسانی می‌توانند از متفورمین استفاده کنند؟
متفورمین اغلب برای زنان مبتلا به PCOS که ناباروری مربوط به تخمک‌گذاری ضعیف دارند توصیه می‌شود. ممکن است برای کسانی که مقاومت به انسولین، چاقی و ناهنجاری‌های متابولیک مؤثر در ناباروری نیز مفید باشد.
متفورمین برای بارداری به چه شکلی تجویز می‌شود؟
متفورمین معمولاً به صورت خوراکی و به شکل قرص مصرف می‌شود. درمان معمولاً با دوز کم شروع شده و ممکن است به تدریج بر اساس تحمل و پاسخ فرد افزایش یابد. دوز و رژیم دقیق باید توسط پزشک متخصص تعیین شود.
آیا می‌توانم در هنگام تلاش برای بارداری متفورمین مصرف کنم؟
بله. بسیاری از زنان هنگام تلاش برای باردار شدن از متفورمین استفاده می‌کنند به خصوص اگر طبق صلاحدید پزشک به تنظیم چرخه و بهبود تخمک‌گذاری آن‌ها کمک کند.
چه مدت طول می‌کشد تا متفورمین اثر کند؟
بازه‌ی زمانی مشاهده‌ی اثر متفورمین متفاوت است. برخی از زنان ممکن است در طی ۶ ماه متوجه بهبود منظم قاعدگی و تخمک‌گذاری شوند، در حالی که در برخی دیگر ممکن است این زمان بیشتر طول بکشد.
آیا در صورت بارداری باید مصرف متفورمین را قطع کنم؟
بسیاری از متخصصان مصرف متفورمین را در اوایل بارداری، به ویژه در زنان مبتلا به PCOS، برای کاهش خطر سقط جنین و دیابت بارداری توصیه می‌کنند. اما در این زمینه راهنمایی فردی ضروری است.
نتیجه‌گیری
متفورمین یک داروی مؤثر در مدیریت ناباروری، به ویژه برای زنان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) و مقاومت به انسولین است. این دارو با بهبود حساسیت به انسولین و تنظیم عدم تعادل هورمونی، می‌تواند در بازگرداندن نظم به چرخه‌ی قاعدگی و تحریک تخمک‌گذاری اثرگذار باشد و شانس بارداری را افزایش دهد.
در پایان، هرچند متفورمین می‌تواند درمان مؤثری برای ناباروری باشد، اما زمانی که در کنار سایر درمان‌های باروری، اصلاح شیوه‌ی زندگی و تحت راهنمایی یک پزشک متخصص ناباروری استفاده شود، اثر خود را خواهد گذاشت. فراموش نکنید که برای اطمینان از ایمنی و اثربخشی متفورمین، نظارت منظم و مراقبت فردی در طول فرآیند درمان بسیار مهم است.